تحلیل سیستمی آسیب پذیری دشت سیستان به کاهش منابع آب - ارائه ی گزینه های سیاستی با رویکرد برگشت پذیری

دشت سیستان واقع در حوضه آبریز رودخانه هیرمند به عنوان تنها منبع آب موثر در این دشت، از وابسته‌ترین نواحی کشور به منابع آب‌های مرزی است. علی‌رغم مطالعات انجام شده به منظور تقویت مدیریت منابع آب در این محدوده، بخصوص با رویکرد تامین آب، مشاهدات حاکی از  ناپایداری  این ناحیه و آسیب‌پذیری شدید در اثر نوسانات آورد رودخانه هیرمند است. به منظور تحلیل آسیب‌پذیری دشت سیستان به کاهش منابع آب، مقاله پیش‌رو چارچوب آسیب‌پذیری فوزل را به کار می‌گیرد. بر اساس چارچوب مزبور ابتدا مشخصه‌های نگرانی باید مشخص شوند.  بدین ترتیب متغیرهای سرانه تولید ناخالص داخلی دشت سیستان و جمعیت ساکن در آن را معرف مؤلفه اقتصادی- اجتماعی  و حجم آب تالاب هامون را به عنوان مؤلفه بیوفیزیکی سیستم آسیب‌پذیر در نظر می‌گیرد. سپس  به منظور کاهش آسیب‌پذیری سیستم تحت مطالعه، رویکرد برگشت‌پذیری گذار را، که با تغییرات خودسازمان‌یافته دشت سیستان قابل انطباق است، پیشنهاد می‌دهد. این ناحیه به سوی افزایش سازگاری در برابر کاهش منابع آب از طریق کاهش فعالیت کشاورزی و جایگزینی آن با مشاغل کمتر وابسته به آب ولی در عین حال سازگار با ملاحظات امنیتی، در حال حرکت است. در این راستا، و به دنبال برگرداندن سطح رفاه اقتصادی به دشت سیستان در شرایط کم آبی، تحقیق پیش‌رو به دنبال آنست که چگونه می‌توان ساختار اقتصاد محلی را به گونه‌ای تغییرداد که سطح رفاه به وضعیت پرآبی برگردد. بدین ترتیب با اجرای یک مدل سیستم دینامیکی تحت دو مقدار حدی بالا و پایین از آورد سالانه رودخانه هیرمند به دشت سیستان، 3000 تا 5000 میلیون مترمکعب، پنج سطح از مقادیر مشخصه‌های نگرانی، تحت ساختار آسیب‌پذیری سابق، به عنوان سطوح برگشت‌پذیری مرجع تعریف شد. با اجرای مدل تحت پنج آورد منتسب به سطوح برگشت‌پذیری مرجع تا سال 1430 مقادیر مشخصه‌های نگرانی هریک از سطوح مشخص گردید. سپس با در نظر گرفتن عدد 700 میلیون مترمکعب (متوسط مقادیر آورد کمتر از میانگین مشاهداتی آورد رودخانه هیرمند به دشت سیستان (بین سال‌های 1971 تا 2001) به عنوان مقدار بحرانی ، و اجرای مدل تحت آن مقدار  به همراه تغییر پارامترهای ساختار آسیب‌پذیری، مقادیر متناظر میزان بهره‌وری آب مورد نیاز و سقف آب مصرفی در دشت سیستان برای رساندن مقادیر مشخصه‌های نگرانی به مقادیر آنها در هریک از سطوح برگشت‌پذیری مرجع، تحت عنوان گزینه سیاستی با رویکرد برگشت‌پذیری ارائه شد. نتایج حاکی از آن است که گزینه سیاستی توانایی نسبتا بالایی در رساندن دو مشخصه نگرانی جمعیت ساکن و متوسط سالانه سرانه تولید ناخالص داخلی در دشت سیستان تحت مخاطره کم آبی به مقادیر متناظر آنها در هریک از سطوح مرجع پنجگانه دارد. به نحوی که با افزایش بهره‌وری متوسط آب در منطقه به میزان 56000 ریال (به قیمت پایه سال 1390) به ازای هر مترمکعب آب و محدود کردن سقف تخصیص سالانه‌ی آب به کاربری‌های اقتصادی به میزان 240 میلیون مترمکعب، می‌توان به اسکان جمعیت 1 میلیون نفر با متوسط سالانه سرانه تولید ناخالص داخلی 16 میلیون ریال (به قیمت پایه سال 1390) به ازای هر نفر تا سال 1430 امیدوار بود. اما نتایج مربوط به متوسط سالانه حجم آب دریاچه هامون حکایت از آن دارد که حجم آب این دریاچه قابل برگشت به حالت پرآبی نخواهد بود.